Hamilelikte Aþerme

Meselenin aslýný bilmeyen bazýlarý; "yine kim bilir ne yedin?" diye hanýmýný suçlar. Hanýmlar da kendi aralarýnda konuþurken; "Aman benim hâmileliðim çok sýkýntýlý oluyor" diyerek tekrar çocuk sahibi olmak istemediklerini söylerler. Bazýlarý da kýþ ortasýnda karpuz, yazýn portakal isteyerek etraflarýndakileri seferber ettiklerinden söz ederler. Mide bulantýsý, kusma veya belli gýdalara karþý aþýrý isteklilik veya isteksizlik olarak bilinen, hâmileliðin göstergesi olan belirtiler, halk arasýnda aþerme deyimi veya sabah hastalýðý ile ifade edilmektedir. Aþerme belirtileri genellikle hâmileliðin ilk üç ayý içinde (7-12 haftalar arasý) müþahede edilir. Aþermenin klinik göstergesi olan bulantý ve kusmalarýn þiddeti, bünyeden bünyeye ve beslenme muhteviyatýna baðlý olarak deðiþir. Hâmile kadýnlarýn çoðunda bulantý ve kusma þikâyetleri, hâmileliðin dördüncü ayýndan itibaren kesilir. Çok az kadýnda bu þikâyetler dördüncü ve beþinci aya kadar uzayabilir. Son yýllarda yapýlan araþtýrmalar bu hâdisede kudreti ve rahmeti Sonsuz Yaratýcýnýn çok hikmetlerle perdelenmiþ bir þefkatini ortaya çýkardý. Evet, aþermek bir sýkýntý veya hastalýk deðil, tam aksine yavruyu koruyan bir fizyolojik kalkandýr. Normal seyreden aþermelerin, hem anne hem de geliþmekte olan cenin için çok faydalý olduðunu gösteren araþtýrmalar, ilk anda þaþkýnlýkla karþýlandý. Bugüne kadar, eðer aþerme çok þiddetli yoðun kusmalara yol açýyorsa; tuz, vitamin eksikliklerine ve vücut sývýlarýnýn dengesinin bozulmasýna yol açabileceðinden tedaviye gidilmelidir, deniliyordu.

Bu þiddetli bulantý ve kusmalar, týp dilinde özel bir sendromla (hyperemesis gravidarum) ifade edilir. Aþermeye ne sebep olur? Aþermenin kesin sebepleri tam bilinmemekle beraber, hâmilelikle meydana gelen hormonal deðiþikliklerin veya kan þeker seviyesindeki deðiþmelerin önemli rolü olduðu bilinmektedir. Hâmileliðin baþlangýcýnda artan ve anne ile yavru arasýndaki alýþ-veriþ yolu olan plasentadan salýnan östrojen, anne adayýnýn koku alma duyusunun hassasiyetini artýrýr. Bu açýdan östrojen bakýmýndan daha zengin olan hâmile kadýnlar, ilk üç ayda erkeklere nazaran daha iyi koku alýrlar. Östrojen ve progesteron hormonlarý ayrýca beyin sapýndaki "kemoreseptörleri aktive edici bölgenin" hassasiyetini artýrarak kandaki çok az (eser) miktarda bulunan toksinlerin (zehirlerin) keþfedilmesini saðlar. Beynin bu bölgesi kanda bulunan toksinin farkýna vardýðýnda, bulantý ve kusma hislerini harekete geçirir. Helicobacterpylori isimli bakterinin de ciddi bulantý ve sýk kusmalarýn ortaya çýkýþýnda rol aldýðýna dair raporlar vardýr.

Mide bulantýsý ve kusmanýn, genel olarak bünyenin yabancý cisimlere karþý geliþtirdiði bir savunma sistemi olduðu göz önüne alýnýrsa, aþermenin; bulantý, kusma gibi klinik belirtilerinin bir hastalýk olarak deðerlendirilip deðerlendirilemeyeceði tartýþmalý hale gelmektedir. Östrojen, pro-gesteron ve diðer hormonlardaki deðiþiklikler, vücudun bu koruyucu sistemle birlikte ortaya çýkardýðý nörohormonal cevaplardýr. Aþerme sendromlarýna sahip olan ve olmayan hâmile kadýnlar üzerindeki son araþtýrmalar, aþermeye, artan hormonlarýn seviyesinin sebep olamayacaðýný göstermektedir. Ayrýca hâmilelik esnasýnda bir kadýn belli gýdalara karþý tiksinti veya bulantý hissi geliþtirirse, bu þikâyeti ortadan kaldýrmanýn hâmileliðe ve cenine herhangi bir olumlu katký saðladýðýna dair bir bilgi de henüz yoktur. Aksine son araþtýrmalar, bu rahatsýzlýðýn bir hastalýk durumundan ziyade, annenin rahminde geliþmeye baþlayan cenin için önemli faydalarý olan bir korunma sistemi olduðunu ortaya çýkarmýþtýr.

Bu konuya 1995 yýlýnda ilk dikkati çeken Margie Profet (The University of California at Berkeley), olmuþtu.1 Bu araþtýrmacý, aþermenin insan bedeninin içinde mucizevî bir þekilde geliþtirilen yeni canlýyý muhtemel tehlikelerden sakýnmaya müteveccih ilâhî bir rahmet mekânizmasý olduðunu ve cenini gýdalardaki tabii toksinlerden koruduðunu öne sürmüþtü. Tespit ve iddialara göre aþerme sendromlarýyla hâmileliðin kritik dönemlerinde belli gýdalarý yemekten uzak kalan bir kadýnýn, saðlýklý bebek dünyaya getirme þansý oldukça artmaktaydý. Doðumla birlikte gelen sakatlýklar, günümüzde de oldukça önemli bir yer tutar. Sadece Kuzey Amerika'da yýllýk doðumlarýn yüzde iki ila üçü ciddi doðum sakatlýklarýna sahiptir. Doðuþtan gelen ve hâmilelik döneminde oluþan bu sakatlýklarýn bir kýsmýnýn genetik sebepleri bilinmesine karþýlýk, en az üçte ikisinin sebepleri bilinmemektedir. Profet'in yaklaþýmýna göre bunun sebebi, hâmilelik esnasýnda þuursuzca ve ölçüsüzce alýnan gýdalarla aþerme sendromu göstermeyen kadýnlarýn rast gele yedikleri yiyeceklerdir.

Cornell Üniversitesi'nde araþtýrmacý olan Paul Sherman ve arkadaþlarý, hâmile kadýnlarýn en az % 80'inin aþermesinin önemli hikmetleri olduðunu 2000 yýlýnda oldukça ikna edici delillerle ortaya koydular.2 Biyolojik bedenin belli gýdalara karþý aþýrý hassasiyetinin hikmeti, hem anneyi hem de cenini, besinlerdeki muhtemel tabiî toksin ve mutagenlerden (mutasyon yapýcý zararlý maddeler) korumak olduðunu Sherman ve ekibi de doðruladý. Hâmileliðin baþlangýç döneminde bulantý ve kusma hisleri (aþerme), potansiyel olarak toksin riski taþýyan gýda ve sebzeleri, annenin yemesine mani olmaktadýr. Akýldan ve ilimden mahrum birçok hayvanýn sevk-i Ýlâhî ile bazý gýdalarý bulup yemesi gibi bir þefkat ve rahmet, geliþmekte olan masum bir insan yavrusu için de ihsan edilir. Hâmilelikte bulantý ve kusmayla karakteristik aþerme sendromunu yaþayan kadýnlarýn düþük yapma ihtimalinin çok düþük; aþerme sendromu yaþamayan hâmilelerin ise, düþük yapma ve sakat bebek doðurma risklerinin oldukça yüksek olduðu da ortaya çýkarýlmýþtýr. Flaxman ve Sherman bu yorumlarýný yapabilmek için 16 ülkeden 79.000 hâmile kadýný içine alan 56 araþtýrmanýn sonuçlarýný analiz etmiþtir. Hâmile kadýnlarýn % 65'inde en az bir gýdaya karþý tiksinti, geðirme ve bulantý hisleri geliþmiþti.

Aþeren hâmilelerin % 16'sý kafeinli içeceklere karþý tiksinti duyarken, % 8'i ise; brokoli, lâhana gibi sebzelere ve çiçeklere, % 4'ü de baharatlý ve acýmtýrak yiyeceklere karþý bulantý ve tiksinti hissi geliþtirmiþtir. Enteresan olan husus, bu sebzelerin ve baharatlý yiyeceklerin hepsinin yapýlarýnda tabiî toksinlerin bulunmasýdýr. Sebzelerdeki tabiî toksinler, bitkilerde hastalýk yapabilecek ve zarar verecek mikroorganizma ve böceklere karþý, bitkinin korunmasý için rahmet ve þefkatin ayrý bir boyutu olarak sentez edilmektedir. Ancak bu sebzeler, hiç bir korunma sistemi olmayan ve hýzlý bir çoðalma sürecinde olan cenine de zarar verme riski taþýdýðýndan, annenin bünyesinde oluþan bulantý ve tiksinti hissiyle bu yiyeceklerin bünyeye alýnmasý engellenmekte ve bebeðin saðlýklý geliþmesine yardýmcý olunmaktadýr. Aþeren hâmilelerin % 28'lik kýsmýnda ise; hayvanî gýdalara karþý bir tiksinti ve bulantý hissi ortaya çýkmaktadýr.

Cornell Üniversitesi'ndeki araþtýrmacýlar 27 farklý toplumdaki aþermeyle ilgili kayýt ve bulgularý da karþýlaþtýrarak, tespitlerini güçlendirmiþlerdir. 27 toplumun 7 tanesinde aþerme olayý vardý, ama klinik bir problem olarak görülmüyordu. Çünkü bu kiþiler, etten ziyade mýsýr, pirinç ve patatesle beslenme alýþkanlýðýna sahiptiler. 20 toplumda ise aþermeyle ilgili klinik þikâyetler yaygýndý. Sebebi ise, bu toplumlarýn beslenme alýþkanlýðý, et ve hayvanî gýdalar aðýrlýklýydý. Etle beslenen hâmile kadýnlarda embri-yonun gýdasý etteki proteinlerden saðlanacaðý için, etteki muhtemel hastalýk yapýcý mikroorganizmalarýn ve parazitlerin cenine zarar vermesi söz konusudur. Onun için annenin, bu gýdalarý bünyesine almasýnýn engellenmesi gerekir. Bunun için de annenin tat ve koku alma hassasiyeti, gebeliðin baþlangýcýnda bir kaç yüz misli artýrýlarak, potansiyel tehlike taþýyan gýdalara karþý bir tiksinti ve bulantý hissi oluþturulmaktadýr. Çoðu hâmile kadýna göre bu bulantý ve tiksinti hissinin baþlayýp ve bitmesi, aniden ortaya çýkan ve kaybolan bir durum olmasýna raðmen, hâmilelik süreci açýsýndan oldukça mânâlýdýr. Aþerme ile ilgili þikâyetlerin en yoðun olduðu dönem, ayný zamanda hâmileliðin en kritik dönemidir. Gebeliðin bu ilk üç ayýnda, organlar oluþtuðundan embriyonun kimyevî maddelere en fazla hassas olduðu süredir. Bu dönemde hayatî ve mucizevî bir deðiþiklik yaratýlarak, annenin baðýþýklýk sistemi, embriyonu red etmemesi için baskýlanýr.

Bu sâyede embriyon reddedilmeden rahmin (uterusun) duvarýna aðacýn topraða kök salmasý gibi sýkýca yapýþtýrýlýr. Ýmmün sistemin baskýlanmasý yavru açýsýndan çok önemli bir avantaj iken, anne için hastalýk yapýcý mikroplara karþý açýk ve hassas hale gelmesi bir dezavantajdýr. Baðýþýklýk sisteminin baskýlandýðý bir dönemde hâmile annenin bozulmuþ gýdalarý ve potansiyel olarak parazit ve hastalýk yapýcý mikroorganizmalar taþýyan gýdalarý almamasý için, annenin beyindeki koku ve tat reseptörleri (alýcýlar) çok hassas hale getirilir. Kahve kokusuna karþý oluþan tiksinti ve bulantý hissi, hâmileliðin önemli bir iþaretidir. Kahvede binden fazla tabiî zehir bulunur. Kafein bunlardan sadece biridir. Bitki çaylarýnda da, baharatlar gibi tabiî toksinler çok boldur. Vitamin bakýmýndan zengin havuç; psoralin olarak bilinen kimyevî maddeyi, mantarlar; hydrazini, fesleðen otu (Ocimum sp.); genetik mutasyonlara yol açan estragol isimli toksik maddeyi, kýrmýzý lâhana, çiçek, ve beyaz lâhana gibi sebzeler; l-isothiocyanate isimli mutasyon yapýcý maddeyi, patetes ve domatesin kabuðu da; solanin ihtiva eder. Bu bitkiler, söz konusu toksik maddeleri kendilerini düþmanlarýndan korumak için üretirler.

Meselâ hâmile keçi-ler, acý bakla (Lupinus sp.) olarak bilinen tabiî toksin bakýmýndan zengin otsu bitkiden çok miktarda yerlerse, yüksek sýklýkta sakat yavru doðurmaktadýrlar. Bu sebze ve meyveleri yiyen insanlar, karaciðerlerinde bulunan detoksifiye edici (zehir yapýsýný bozucu) enzimler sayesinde, bu gýdalarýn zararlý tesirlerinden korunmuþ olurlar. Ancak bu tabiî toksinler anne rahminde geliþen embriyon için oldukça tehlikelidir. Çünkü hâmileliðin ilk üç ayýndaki embriyon, bu tabiî zehirleri zararsýz hale getirecek sistemlere ve fizyolojik mekânizmalara henüz sahip deðildir. Annenin aldýðý ve tabiî toksinleri de ihtiva eden bu gýdalarýn, geliþen ve hýzla çoðalan embriyonda tahribata yol açmasý kaçýnýlmaz bir durumdur. Çözüm olarak annenin bu çeþit gýdalarý vücuduna almamasý gerekir. Bunun için de annenin koku ve tat reseptörleri (alýcýlarý) aþýrý derecede hassas hale getirilir.3 Baharatlarýn içindeki müessir maddelerin bir çoðu antimikrobiyal ve antiparazitik olduðundan baharatlarýn yemeklerde kullanýlmasý, eriþkinler ve hâmile olmayan insanlar için koruyucu bir tesir saðlamaktadýr. Bilhassa sýcak iklimlerde yaþayan insanlarýn (Urfa-Adana bölgesi gibi), bol baharatlý ve acýlý yemekler yemesi oldukça isabetlidir.

Çünkü etlerin sýcakta bozulma riskinin yüksek olmasý ve potansiyel patojen (hastalýk yapýcý) organizma bulundurma tehlikesi, bol acýlý baharatlar kullanýlarak azaltýlmaktadýr. Yemeklere konan bol acýlý baharatlar, bir nevi dezenfektan iþlemi görmektedir. Normal saðlýklý insanlar için geçerli bu durum, hâmile kadýnlar için ise önemli bir risk unsurudur. Çünkü baharatlarýn çoðu, antimikrobiyal maddeler yanýnda tabiî zehirler de bulundurmaktadýr. Bu tabiî toksinlerin çoðu mutagenik özellik gösterdiðinden hýzlý hücre bölünmesi ile büyüyen ceninin genomuna (genetik programýna) zarar verme ihtimali çok yüksektir